Εργασιακή εξάντληση (Burn out)

Burn out, η φράση αυτή δεν μας είναι άγνωστη, την έχουμε συζητήσει, διαβάσει ίσως και βιώσει. Πώς φτάνουμε στο burn out και τί δηλώνει η βαθμιαία είσοδος σε αυτό το φαινόμενο για την προσωπικότητά μας; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της εκδήλωσής του και πότε πρέπει να ανησυχήσουμε για την πορεία μας στην εργασιακή ζωή; Όλα αυτά τα ερωτήματα είναι πολύ σημαντικά και ο τρόπος που θα τα χειριστούμε δηλώνει αρκετά στοιχεία για την προσωπικότητά μας ως άνθρωποι και ως επαγγελματίες.

Από τις πιο διαδεδομένες αντιδράσεις των ανθρώπων που εισέρχονται στην εργασιακή εξάντληση είναι η αγανάκτησή τους σε σχέση με την εργασία τους. Δυστυχώς οι άνθρωποι αρχίζουν να δυσανασχετούν με τη σκέψη ότι πρέπει να μεταβούν στη δουλειά τους. Το δεύτερο πολύ σημαντικό στοιχείο που αντιλαμβάνονται είναι η αποπροσωποποίηση. Πρόκειται για μια συμπεριφορά των εργαζομένων όπου έχουν πάψει να δίνουν στοιχεία του χαρακτήρα τους και της προσωπικότητάς τους στον τρόπο που εξυπηρετούν. Οι πελάτες τους προβάλλουν ως αδιάφοροι και απρόσωποι. Δε δημιουργούν σχέσεις με τους συναδέλφους τους, δεν αισθάνονται καμία προοπτική εποικοδομητικής επικοινωνίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην παράγονται ενδιαφέρουσες σχέσεις και να χάνεται η μοναδικότητα. Τρίτο, σημαντικό και καθοριστικό στοιχείο που δημιουργείται από τη διατάραξη του συναισθηματικού κόσμου των ατόμων είναι η σωματοποίηση των δυσάρεστων συναισθημάτων που δημιουργούνται στον εργασιακό χώρο. Το υπερβολικό άγχος τείνει να αυξάνεται όταν τα άτομα νιώθουν πως δεν μπορούν να ελέγξουν και να διαχειριστούν τα καθήκοντά τους, λόγω της μεγάλης πίεσης χρόνου, των αναρίθμητων αρμοδιοτήτων και της μη πρόσβασης σε αναγκαίες πληροφορίες για τη διεξαγωγή των εργασιών τους. Η υπερφόρτωση και εντατικοποίηση της εργασίας, οι συγκρουσιακές σχέσεις και οι κακές εργασιακές περιβαλλοντικές συνθήκες, εκθέτουν τα άτομα σε σωματικά συμπτώματα όπως: ζαλάδα, υπόταση, πόνοι, ημικρανίες και κόπωση. Όλα αυτά αλληλοεπηρεάζονται και εκδηλώνονται σε μια ανεπανάληπτη έκρηξη δυσαρέσκειας και απελπισίας. Άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η μικρή ανοχή στις δυσκολίες και τις πιέσεις του εργασιακού πλαισίου. Αυτό εκδηλώνεται μέσω του εκνευρισμού και του κυνισμού. Τα άτομα νιώθουν πως οτιδήποτε τους συμβαίνει στη δουλειά τους, δεν προβάλλει ως στοιχείο εξερεύνησης αλλά ως ένα μεγάλο αδιέξοδο. Πρόκειται για την κουρασμένη και μη εμπνευσμένη διαχείριση των γεγονότων που καλούνται να αντιμετωπίσουν.

Το burn out είναι κυρίως στοιχείο που παράγει και διατηρεί ο εργασιακός χώρος, χωρίς βέβαια να εννοούμαι πως τα προσωπικά ατομικά στοιχεία δεν παίζουν ρόλο, όπως η εξιδανίκευση, η μεγάλη προσφορά, η υπερβολική φιλοδοξία, η τελειομανία, η αφοσίωση στην εργασία, η υπέρμετρη ενσυναίσθηση και ο μεγάλος ενθουσιασμός. Επίσης η ατομική βύθιση στο φαινόμενο αυτό αφορά και τον ίδιο τον άνθρωπο, στο πώς θα το διαχειριστεί και τί θα κάνει ώστε να διασώσει την εργασιακή του αξιοπρέπεια. Το εργασιακό πλαίσιο συνήθως χαρακτηρίζεται από μεγάλο φόρτο εργασίας για μεγάλο χρονικό διάστημα, από συγκρίσεις, συγκρουσιακές σχέσεις, φανερή ή συγκαλυμμένη επιθετικότητα, αποφυγή ευθυνών, απαξιωτική συμπεριφορά και αρνητικά σχόλια με στόχο την παρεμπόδιση της ατομικής και ομαδικής προόδου. Με άλλα λόγια το πλαίσιο συνολικά χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία.

Κάθε εργασιακός χώρος για να λειτουργεί ομαλά και να αυξάνει την παραγωγικότητά του, είναι σημαντικό να έχει ως στόχο την ανθρώπινη ανάπτυξη και τη συνολική υγεία. Να είναι προσανατολισμένο στα στοιχεία εκείνα που δίνουν αξία στη ζωή: την ειλικρίνεια, το σεβασμό, τη δικαιοσύνη, την ομαδικότητα, τη θετικότητα και την πνευματική ζωηράδα. Με λίγα λόγια η αναγνώριση του φαινομένου και η πρόληψή του, είναι πολύ σημαντικά στοιχεία. Τί θα μπορούσε λοιπόν να λειτουργήσει υπέρ της αποτελεσματικής διαχείρισης του;

Πρόληψη του φαινομένου

Αρχικά είναι σημαντικό το άτομο να αναγνωρίσει την πολύπλευρη κόπωση και να αναζητήσει τη βοήθεια ενός ειδικού τόσο για τη συναισθηματική του κατάσταση όσο και για τη σωματική και πνευματική του υγεία. Επίσης καλείται να οριοθετήσει με ειλικρίνεια και σεβασμό τυχόν ανεξέλεγκτες συνθήκες και να ζητήσει βοήθεια από συναδέλφους. Επίσης είναι ελπιδοφόρο να ενταχθεί σε διάφορες ομάδες εκτός εργασιακού πλαισίου (ενασχόληση με τέχνη, αθλητισμό, χόμπι) ώστε να εκφορτίζει τα δυσάρεστα συναισθήματα, να ενδυναμώνεται σωματικά και πνευματικά. Με αυτό τον τρόπο επενδύει σε άλλα άτομα και ομάδες, δημιουργεί ανθρώπινες σχέσεις με τον προσωπικό του τρόπο και προσανατολισμό και τέλος μαθαίνει να επικοινωνεί και να αντιδρά με τρόπους που ίσως δεν είχε σκεφτεί μέχρι σήμερα.

Ωστόσο οι παραπάνω αυτές ατομικές τεχνικές δεν επαρκούν για τη διάσωση της συνολικής δυσαρέσκειας και της ατομικής εξάντλησης, καθώς το εργασιακό πλαίσιο φέρει ευθύνη και προβάλλει ως σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης του burnout. Η πρόληψη του φαινομένου μπορεί να γίνει πολύπλευρα, κάθετα και οριζόντια.

Κάθετη πρόληψη:
Όταν χρησιμοποιούμε τη λέξη κάθετη, εννοούμε τη διαχείριση του προβλήματος από τους εργοδότες και στελέχη της εταιρείας προς τους εργαζόμενους. Το πλαίσιο που επιθυμεί να προλαμβάνει την εξάντληση των εργαζομένων του, για να μην έχει κόστος στην παραγωγικότητά του και κατά επέκταση σημαντικές απώλειες, δηλαδή να μη χάνει εκπαιδευμένο και έμπειρο προσωπικό, οφείλει να είναι ανοιχτό στην αναγνώριση του προβλήματος και να πραγματοποιεί τις αντίστοιχες ενέργειες.

Αρχικά, θα πρέπει να κάνει αλλαγές στην οργάνωσή του, έτσι θα διευκολυνθεί το έργο της ομάδας και το συνολικό εργασιακό κλίμα. Θα πρέπει να παρέχει καλή, αποτελεσματική και συνεχιζόμενη εκπαίδευση, ώστε οι εργαζόμενοι να γνωρίζουν καλά το αντικείμενό τους και να νιώθουν πως η διοίκηση μεριμνά για την εξέλιξή τους, την υγεία, και αυτοπραγμάτωσή τους. Επιπρόσθετα η οριοθέτηση και διευκρίνηση των καθηκόντων, των αρμοδιοτήτων και των ρόλων, όχι μόνο πολλαπλασιάζει την παραγωγικότητα αλλά δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας, αυτάρκειας, σιγουριάς, ευθύνης και σεβασμού στους εργαζομένους. Επίσης η εκπαίδευση των υπευθύνων στη διαχείριση των εργασιακών συγκρούσεων είναι πολύ σημαντικός παράγοντας για την αποτελεσματικότητα των εργασιών και την επικοινωνία. Η διαμεσολάβηση είναι μια σπουδαία ευκαιρία διαχείρισης των εργασιακών ζητημάτων. Έτσι η δύναμη πολλαπλασιάζεται σε όλους τους τομείς και το «καλό» αποτέλεσμα προβάλλει σε πολλά πεδία της ανθρώπινης καθημερινότητας. Αυτό με τη σειρά του επηρεάζει το εργασιακό περιβάλλον και το προσωπικό αντίστοιχα.

Οριζόντια πρόληψη:
Η οριζόντια πρόληψη αφορά την πρόληψη μεταξύ των εργαζομένων και πηγάζει από το κάθε άτομο ξεχωριστά. Κάποια χαρακτηριστικά αυτής της προσέγγισης είναι: Τα άτομα να μεριμνούν για τη διατήρηση της ομαδικότητας και της συνεργατικότητας, να μιλούν ευθέως, ειλικρινά και με σεβασμό για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες που βιώνουν μέσα στην ομάδα, να είναι «ανοιχτοί» και να διαθέτουν χρόνο για εποικοδομητική επικοινωνία χρησιμοποιώντας τεχνικές ενεργητικής ακρόασης, να μην παραμελούν τη σημαντικότητα της εργασιακής σχέσης και να υποστηρίζουν τη δική τους θέση στα πράγματα μέσω της διαφοροποίησης. Επίσης είναι σημαντικό να γνωστοποιούν υπεύθυνα και ομαδικά ταπροβλήματα στη διοίκηση και να τα θέτουν ως αιτήματα προς επίλυση μεσοβαρότητα και αξία. Έτσι προλαμβάνεται ο ανεξέλεγκτος θυμός και η σωματοποίηση των συναισθημάτων. Ο εργαζόμενος λοιπόν μιλάει ανοιχτά, ατομικά ή ομαδικά για τα κωλύματα στη διοίκηση του οργανισμού και αναλαμβάνει την ευθύνη της γνωστοποίησης τους.

Εν τέλει είναι σημαντικό να ειπωθεί πως οι οργανισμοί και τα πλαίσια εργασίας, δεν οφείλουν να είναι τέλεια, οφείλουν όμως να αναλαμβάνουν την ευθύνη που τους αναλογεί και μην αφήνουν απαρατήρητα τα σημαντικά ατομικά ή ομαδικά προβλήματα που διακινούνται. Καθώς η εναλλαγή εργασιακών πλαισίων και η κινητοποίηση της διοίκησης δεν είναι πάντα εφικτά, οφείλουμε να σημειώσουμε πως οι άνθρωποι που εργάζονται σε δυσλειτουργικές εργασιακές συνθήκες είναι άξιοι θαυμασμού καθώς έχουν τη θέληση να παλεύουν με τις δυσκολίες, ώστε να βγαίνουν πιο ισχυροί. Οι άνθρωποι συνήθως αυτοί δεν επιλέγουν να ταυτίζονται με το ρόλο του θύματος, αλλά επιλέγουν να κρατούν ενεργητικά το επαγγελματικό τους επίπεδό και να διαφοροποιούνται. Διαμορφώνουν μια φωτεινή προοπτική μέσα στη δυσλειτουργία και την υπερασπίζονται με κάθε τρόπο. Επιλέγουν να μη συνδέονται με τα αδιέξοδα της εργασίας τους αλλά να δημιουργούν την ελπίδα και να κινούνται σε έναν ενδυνάμει χώρο προοπτικής και αισιοδοξίας. Οι άνθρωποι αυτοί προβλέπουν τη ζωή χτίζοντάς τη! Αυτή η στάση ζωής είναι πολύ απαιτητική καθώς δεν επαναπαύει, απαιτεί αποδοχή της δύσκολης κατάστασης και ανοίγει νέους δρόμους σε δύσβατα σημεία.

Η εργασία μας, μας αφορά. Το αίσθημα της προοπτικής και της ελπίδας βοηθά να διατηρούνται ενεργές οι πηγές έμπνευσης και η συνολική υγειά. Θα κλείσουμε αναφέροντας μια φράση από την ομιλία του Οδυσσέα Ελύτη στην απονομή του βραβείου Νόμπελ: «Ἡ ποίηση ὀφείλει, κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, πέραν ἀπό συγκεκριμένα δόγματα, νά ἐπιτρέπει αὐτή τήν ἀναπνοή». Έτσι πέραν των αναγκαίων δυσλειτουργικών συνθηκών, όταν η εργασία γίνεται τέχνη ζωής, θα προσφέρει αυτή την αναγκαία αναπνοή που διατηρεί την υγεία στη ζωή.

– Μαντζάνα Φωτεινή Ψυχολόγος BSc, MSc